|
XIX. asırda Özbekistan’ın Kokan, Hive, Semerkand, Buhara ve Taşkent şehirlerinde edebî bir muhit mevcuttu. XVIII. asrın sonlarıyla XIX. asrın ilk yarısında Kokan’da, Muhammed Şerif Gülhanî, Nadire, Medalihan Umarhan, Mahzune, Üveysî, Mahmur; Harezm’de, Şermuhammmed Munis; Buhara’da, Molla Kurban, Şevkî; Hive’de Muhammed Rıza Erniyazoğlu Agehî dönemin tanınmış şairleridir.
XIX. asrın ortası ve XX. asrın başlarında Kokanlı Muhammed Emin Mirza Hocaoğlu Mukimi (1850-1903), Zakircan Furkat (1859-1909), Ubeydulla Salihoğlu Zevkî (1853-1921), Osman Hoca Zarî (1839-1916); Fergana Vadisinden Muhayyir (1842-1918), Namanganlı Nedim (1844-1909), İbret (1862-1937), Sufizade (1869-1937); Andicanlı Abdurezzak Bimî (1847-1918); Hocandlı Taşhoca Asrî (1864-1916); Sayramlı Yusuf Sayramî (1840-1912); Taşkentli Kerimbek Kamî (1865-1922), Siraciddin Şevket (1882-1934) gibi şair ve yazarlarla karşılaşmaktayız. Bu şairlerin bir kısmının Kokan’da edebî sohbetler için sık sık bir araya geldikleri bilinmektedir. O dönemde Semerkant’ta Abdulazim Sipandî(1829-1909), Sıddıkî Aczî (1864-1927), Seidahmed Vaslî (1870-1925) gibi edipler mevcuttu.
Çolpan yeni Özbek şiirinin, Kadirî Özbek romancılığının temelini oluşturdu. Fıtrat’ın, tiyatro eserleriyle drama türünün en güzel örneklerini verdiğini ve Özbek edebiyatşinaslığının temelini attı.
Avlanî’nin “Edebiyat yahut Millî Şiirler” (1909), Seid Ahmet Vaslî’nin “Millî Şiirler” (1912), Sıddıkî Handeylikî’nin “Tuhfe-i Şevket” (1913), “Sevgat-i Şevket” (1914) ve “Bezm-i İşret (1914), Hacı Muin’in “Gülistan-ı Edebiyat” (1914) kitapları yeni Özbek Edebiyatı’nın ilk örnekleridir.
Behbudî’nin 1911 yılında yazdığı ve 1913 yılında yayınlanan “Pederkuş” draması ise Özbek dramasının ilk örneğidir. Sonraları Abdurrauf Şehidî’nin “Felaketzade” (1911), Mirmuhsin Şermuhammedov’un “Beferzend Açildibay” adlı realist dramaları gibi tiyatro eserleri yazılmıştır.
1905-1917 yılları kısa, ama çok önemli sosyal ve siyasî olayları içine alan bir dönemdir. 1905-1907 Birinci Rus Revolyutsiyası, 1917 Şubat Burjuva Devrimi ve Ekim İhtilali vücuda gelmiştir. Edebiyatı o güne kadar tanımadığı roman, makale, eleştiri vb. türleri işlenir. Günlük yaşamla ilgili olaylara, toplumcu görüşlere yer verilir. Gazeteler, halka okuma sevgisi ve alışkanlığı vermeye çalışır. Halkı aydınlatmaya yönelir. Tiyatro, bu akımı pekiştirir.
Cedit edebiyatında görülen şekil değişiklikleri, “öz”ün değişmesinden doğar. Nesir ve nazımda konu alanı genişler. Halka halk diliyle hitap etmek düşüncesi uyanır. Vatan, millet sevgisi işlenir. Çeviri edebiyatı bu dönemde görülür. Cedit edebiyatı yerli kaynaklardan beslenmekle kalmaz, batıdan ve Türk edebiyatından yararlanır.
Yirminci yıllarda “proletar” edebiyatı oluşturma yolunda atılan adımlar sosyalist edebiyatı yaratma şekline dönüşmüş ve 1934 yılında Moskova’da toplanan Şura Yazarlarının I. Kurultayı ile sonuçlanmıştır. Kurultayda alınan kararlar doğrultusunda diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Özbek edebiyatında da yeni bir dönem başlamıştır. Sosyalist realizm esasına dayanan bu edebiyatın iki farklı yönde geliştiğini görmekteyiz. İlki yirminci yıllarda ortaya çıkan çeşitli edebî akımlardır ki, bunlar otuzlu yıllarda varlığını devam ettirmişlerdir. Otuzuncu yılların ortalarında edebiyatta çok seslilik yavaş yavaş yerini tek sesliliğe bırakmaya başladı.
Edebiyattaki ikinci küçük dönem savaş yıllarını kapsamaktadır. Gerçi bu dönemde de yukarıda belirtilen yöneliş devam etse de, savaş edebiyatın tüm alanlarına mührünü vurmuştur. Yalnızca konu ve gaye değil, belki kahraman tipini de değiştirdi. Bu bir taraftan, Özbek edebiyatını zamanevi konulara yaklaştırması, yaşanılan anın problemleri
|
|
